فایل ورد قابل ویرایش

توضیحی مختصر از متن فایل  :

عبید زاکانی از شعرا و نویسندگان فارسی‌زبان قرن هشتم هجری قمری است.

عبیدالله ملقب به نظام‌الدین از صاحبان صدور خاندان زاکان قزوین است و اشعار خوب دارد و رسائل بی نظیر.

عباس اقبال در مقدمه دیوان عبید می‌نویسد:

از شرح حال و وقایع زندگانی عبید زاکانی بدبختانه اطلاع مفصل و مشبعی در دست نیست. اطلاعات ما در این باب منحصر است به معلوماتی که حمدالله مستوفی معاصر عبید و پس از او دولتشاه سمرقندی در تذکره خود، تألیف شده در قرن ۸۹۲ ه.ق.، در ضمن شرحی مخلوط به افسانه در باب او به دست داده و مؤلف ریاض العلماء در باب بعضی از تألیفات او ذکر کرده‌است. معلومات دیگری نیز از اشعار و مؤلفات عبید به دست می‌آید. از مختصری که مؤلف تاریخ گزیده راجع به عبید نوشته‌است مطالب زیر استنباط می‌شود: ۱. اینکه او از جمله صدور وزرا بوده، ولی در هیچ منبعی به آن اشاره نشده‌است. ۲. نام شخص شاعر نظام الدین بوده‌است، در صورتی که در ابتدای غالب نسخ کلیات و در مقدمه‌هایی که بر آن نوشته‌اند وی را نجم الدین عبید زاکانی یاد کرده‌اند. ۳. نام شخصی شاعر عبیدالله و عبید تخلص شعری او است. خود او نیز در تخلص یکی از غزلهای خود می‌گوید: گر کنی با دگران جور و جفا با عبیدالله زاکانی مکن ۴. عبید در هنگام تألیف تاریخ گزیده که قریب چهل سال پیش از مرگ اوست به اشعار خوب و رسائل بی نظیر خود شهرت داشته‌است. در تذگرة دولتشاه سمرقندی چند حکایت راجع به عبید و مشاعرات او با جهان خاتون شاعره و سلمان ساوجی و ذکر تألیفی از او به نام شاه شیخ ابواسحاق در علم معانی و بیان و غیره هست. وفات عبید زاکانی را تقی الدین کاشی در تذکرة خود سال ۷۷۲ دانسته و صادق اصفهانی در کتاب شاهد صادق آن را ذیل وقایع سال ۷۷۱ آورده‌است. امر مسلم این که عبید تا اواخر سال ۷۶۸ ه.ق. هنوز حیات داشته‌است.... و به نحو قطع و یقین وفات او بین سنوات ۷۶۸ و ۷۶۹ و ۷۷۲ رخ داده‌است. عبید در تألیفات خود از چندین تن از پادشاهان و معاصرین خود مانند خواجه علاءالدین محمد، شاه شیخ ابوالحسن اینجو، رکن الدین عبدالملک وزیر سلطان اویس و شاه شجاع مظفری را یاد کرده‌است. وی از نوابغ بزرگان است. می‌توان او را تا یک اندازه شبیه به نویسنده بزرگ فرانسوی ولتر دانست. از تألیفاتی که از او باقی است معلوم است که بیشتر منظور او انتقاد اوضاع زمان به زبان هزل و طیبت بوده‌است. مجموع اشعار جدی که از او باقی است و در کلیات به طبع رسیده‌است از ۳۰۰۰ بیت تجاوز نمی‌کنند.

عبيد زاکانی طنزنويس مشهور ايرانی است که در قرن هشتم هجري/ چهاردهم ميلادی همزمان با حافظ در شيراز می زيست. وی از خانواده ای بزرگ و صاحب نام اهل قزوين بود. در جوانی به دربار شاهان و بزرگان روزگار راه يافت و به عنوان شاعری توانا و نويسنده ای استاد و صاحب سبک مشهور شد. شاه شيخ ابواسحاق اينجو، سلطان اويس جلاير و شاه شجاع از آل مظفر از جمله کسانی بودند که عبيد زاکانی ايشان را در اشعار خود ستوده و برخی از آثارش را به نام ايشان کرده است.
اما شهرت عبيد زاکانی به سبب چند منظومه و رساله کوچک است که در آن ها با طبع ظريف و نکته ياب خويش، اوضاع اجتماعی و نابسامانی های اخلاقی زمان را در لباس طنز و نيشخند به مسخره گرفته. وی در اين آثار نشان می دهد که نويسنده ای دانا و آشنا بر بسياری از ترفندهای بدکاران ظاهر صلاح است. لطيفه های عبيد، با نثری بسيار هنرمندانه، در کمترين کلمات بيشترين معنا را می رساند و از چنان عمق و تيزبينی برخوردار است که گاه شنونده و خواننده هوشيار را همزمان به خنده و گريه وامی دارد.
مجموعه آثار طنز عبيد زاکانی از يک منظومه به نام موش و گربه و چند رساله کوچک به نام های صدپند و دلگشا و تعريفات و اخلاق الاشراف تجاوز نمی کند. قسمت قابل ملاحظه ای از رساله های او نيز به واسطه زشتی کلام و هزل تند و اشاره به مطالبی که با عفت عمومی تناسب ندارد، معمولا ناديده گرفته می شود و در جمع از آن ها سخن نمی رود. با اين همه عبيد زاکانی در بين عموم مردم ايران از شهرت بسيار برخوردار است.
زشتی و تندی بخشی از هزليات او بيشتر نتيجه اوضاع روزگار است. در قرن چهاردهم ميلادی بر اثر حمله مغول نظام پيشين اخلاقی و اجتماعی درهم ريخت و کسانی که از آن پس روی کار آمدند بيشتر مردمی فرصت طلب بودند که در انديشه منافع خود از هيچ ستمی بر فرودستان خودداری نمی کردند. ظاهرسازی و رياکاري، بخصوص در پوشش دين و مذهب، رواج کامل داشت و غريزه شهوت پرستی و غلامبارگی بر صاحبان زروزورچيره بود.
در چنين احوال که کسی را يارای چون و چرا نبود، بعضی به صراحت و شدت انتقاد می کردند و بعضی ديگر چون عبيد زاکانی مسخرگی پيشه ساختند. فضلا و دانشمندانی بزرگ و انديشه ور با همه بلندی مقام در علم و احترامی که نزد ايلخانان داشتند در حلقه شعبده بازها و معرکه مسخره ها و دلقک ها می نشستند و با آنان به همان شيوه ای رفتار می کردند که با بزرگان و قدرتمندان. آنان به اين طريق نه تنها رفتار متکبرانه صاحبان حشمت و جاه را به چيزی نمی گرفتند بلکه با نيشخند و شوخی پليدی ها و رياکاری های ايشان را نيز به ديگران می نمودند. عبيد زاکانی در هزليات و طنزهای خود از همين نکته ها سخن می گويد. وی در رساله تعريفات طبقات مردم زمانه را چنين معرفی می کند " العسس: آن که شب راه زند و روز از بازاريان اجرت خواهد؛ البازاري: آن که از خدا نترسد؛ الطبيب: جلاد؛ دارالتعطيل: مدرسه؛ الجاهل: دولتيار؛ القاضي: آن که همه او را نفرين کنند."
رساله صد پند را عبيد زاکاني، به تمسخر، در مقابل نوشته های مدعيان اخلاق آورده است که در آن زمان سخن درباره آن را به ابتذال کشيده بودند. گمان می رود که بيشترين طنز عبيد در اين رساله متوجه خواجه نصيرالدين طوسی مولف اخلاق ناصری است. زيرا در مقدمه می نويسد که اين پندها چکيده گفته ها و نوشته های افلاطون، ارسطو و خواجه نصير است. آنگاه پند می دهد که: " تا توانيد سخن حق مگوئيد تا بر دل ها گران نشويد و مردم بی سبب از شما نرنجند. مسخرگی و دف زنی و گواهی به دروغ و دين به دنيا فروختن پيشه سازيد تا عزيز باشيد و از عمر برخوردار گرديد."
در رساله اخلاق الاشراف روی سخن با طبقات ممتاز است. عبيد زاکانی در اين رساله از مرگ مردمی و مردانگی و عزت و شهرت مسخرگی و بی آبرويی در دستگاه حکومتی سخن می گويد و با نثری سنگين و فضل فروشانه از تاريخ نمونه می آورد که: " چنگيز خان که امروز به کوری اعداء در درک اسفل مقتدا و پيشوای مغولان اولين و آخرين است تا هزاران هزار بی گناه را به تيغ بی دريغ از پای درنياورد، حکومت روی زمين بر او مقرر نگشت و... ابوسعيد بيچاره چون دغدغه عدالت در خاطر افتاد و خود را به شعار عدل موسوم گردانيد، در اندک مدتی دولتش سپری شد."
اما منظومه موش و گربه، که مشهورترين اثر عبيد زاکانی است، داستان توبه گربه از خوردن موش است. گربه ادعا می کند که از اين پس موش ها را نخواهد خورد. موش ها هم با همه زيرکی در مقابل ظاهر آراسته گربه، که به مقدسات قسم خورده، فريب می خورند و هدايا و پيش کش ها برايش می آورند. اما گربه ناگاه حمله می آورد و:
اين زمان پنج پنج می گيرد چون شده زاهد و مسلمانا
درباره عبيد سخنی رساتر از اين گفته استاد غلامحسين يوسفی نيست که: " من در ميان ظلمات قرن هشتم هجري، سيمای تابناک عبيد زاکانی را می بينم با دو چشم روشن و ژرف بين. وجود او و سعدی و حافظ، در آن روزهای سخت و طاقت گداز، دليل بارزی است برجوهر لياقت ملت ايران، ملتی رنج ديده و پرطاقت و زنده و پايدار."